Położony około 50 km na południe od Białegostoku. Prawdopodobnie nazwa miasta pochodzi od słowa „bielsko”, co oznacza miejsce podmokłe choć może też pochodzić od słowa „biele”. Bielsk powstał prawdopodobnie w XII wieku jako gród obronny. Pozostało po nim grodzisko średniowieczne (XIII w.) zwane Górą Zamkową. Z 1253 r. pochodzi pierwsza wzmianka o Bielsku w latopisie (kronice) halicko-wołyńskim.
Bielsk dzielił losy księstwa: najeżdżali go Jaćwingowie (1264), Litwini, Krzyżacy, a w 1382 r. – książę mazowiecki Janusz I Starszy (w rok później wyparty przez Jagiełłę). Janusz I otrzymał Bielsk z całym Podlasiem w 1390 r. z rąk króla Władysława Jagiełły, lecz w pocz. XV w. stracił miasto na rzecz księcia Witolda. W XV i XVI w. wzrosła rola Bielska jako miasta położonego na spotkaniu szlaków prowadzących do Wilna z 2 głównych miast polskich-Krakowa i Warszawy. Dzięki temu gościli tu niemal wszyscy królowie polscy podróżujący do Wilna. Potwierdzeniem dobrej koniunktury było nadanie prawa magdeburskiego przez Aleksandra Jagiellończyka dla miasta lackiego i ruskiego w 1495 r.
Najbardziej charakterystycznym zabytkiem Bielska jest ratusz późnobarokowy (po 1776) proj. Jana Sękowskiego. Na iglicy wieży ratuszowej widoczny jest wykuty w blasze owad i data – 1779. Podobno to pamiątka po pladze szarańczy, która nawiedziła okolice Bielska.
W mieście znajduje się kilka interesujących zabytków:
- Zespół klasztorny karmelitów fundacji Adama Kazanowskiego (1638) z barokowym kościołem NMP z Góry Karmel (1641, przebudowany- 1784). Po powstaniu listopadowym w ramach represji zajęty na cerkiew, zwrócony katolikom w 1921 r.
- Klasycystyczna Bazylika Narodzenia NMP i św. Mikołaja, zbudowana w 1783 roku według projektu Szymona Bogumiła Zuga
- Cerkiew tzw. zamkowa, z końca XVI w.
- Cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego na Hołowiesku z 1716 r. (do 1839 unicka),
- Cerkiew św. Michała Archanioła (1789),
- Cerkiew cmentarna pw. Świętej Trójcy ufundowana pierwotnie przez królową Bonę, (przebudowana na przełomie XVIII i XIX wieku), w latach 1596-1839 unicka, obecnie prawosławna.
- Zajazd z poł. XIX wieku.
W 1981 roku reżyser Jerzy Hoffmann tu właśnie nakręcił przebojowy film „Znachor” według powieści Dołęgi-Mostowicza z piękną Anną Dymną w roli Marysi Wilczur i Tomaszem Stockingerem jako zakochanym hrabią. Sceny do filmu kręcono m.in. w sklepie, koło bielskiego ratusza, oznaczonym obecnie tablicą informacyjną.
Legenda o cerkwi pod wzgórzem zamkowym
W 1564 r. do Bielsku zjechali się tłumnie posłowie z Polski i Litwy na sejm, aby radzić o przyszłej unii obu państw. Jednak moce diabelskie nie chciały dopuścić do spełnienia tej świętej zgody między narodami i rozpętały straszliwą nawałnicę połączoną z burzą z piorunami, z których jeden zapalił wysoką wieżę bielskiego zamku. Próby ratowania na nic się zdały i po świetnej rezydencji pozostały jedynie dymiące popioły. Zgliszcza zamku, ale nie cerkwi grodowej, którą ponoć ochroniła ręka boska – świątynia zapadła się w całości pod ziemię. Odtąd przykładając ucho do ziemi na wzgórzu zamkowym można czasem usłyszeć stłumione bicie cerkiewnych dzwonów brzmiących najgłośniej podczas świąt wielkanocnych w Wielką Sobotę, szczególnie wtedy, gdy Wielkanoc katolicka i prawosławna wypadają jednocześnie. I jeszcze jedno: szczęśliwy ten, kto dnia owego dzwony usłyszy, bo spełnią się jego marzenia.
